กิจกรรมที่ 4 ออกแบบผลิตภัณฑ์ชาข้าวเม่าและผลพลอยได้ผสมสมุนไพร

ออกแบบและพัฒนาผลิตภัณฑ์ชาข้าวเม่า รำและข้าวลีบ ผสมพืชสมุนไพร เช่น ใบเตย กุหลาบ ดาวเรือง ไหมข้าวโพด ขิง บรรจุในซองชาเยื่อกระดาษ และชงเพื่อทดสอบชิม คัดเลือกตำรับที่เหมาะสม พัฒนาผลิตภัณฑ์ชาพืชสมุนไพร และชาข้าวเม่าผสมพืชสมุนไพรบรรเทาอาการเมาค้าง โดยใช้เทคโนโลยีที่เหมาะสมกับชุมชน คั่วในกระทะที่ใช้คั่วข้าวเม่า จนแห้งสนิทหรือมีค่า aw น้อยกว่า 0.6 เพื่อป้องกันเชื้อราและยืดอายุการเก็บรักษา และบรรจุในถุงชา อย่างไรก็ตาม ข้าวเม่าบ้านนาล้อมเริ่มผลิตในช่วงเดือนกรกฎาคม-พฤศจิกายน จึงมีการพัฒนาผลิตภัณฑ์ชาข้าวเม่าในช่วงเดือนกรกฎาคม ส่วนชาสมุนไพรได้มีการพัฒนาตั้งแต่เดือนมีนาคม-สิงหาคม ตามฤดูกาลเก็บเกี่ยวของพืชชนิดนั้นๆ

ชาพืชสมุนไพร และชาข้าวเม่าผสมพืชสมุนไพรบรรเทาอาการเมาค้าง ตามตำรับของชุมชนพบว่ามีสมุนไพรหลายชนิดที่ไม่อยู่ในรายการพืชอาหารที่ใช้ทำเครื่องดื่มตามประกาศของกระทรวงสาธารณสุข จึงได้ศึกษาชนิดของพืชและส่วนของพืชตามประกาศกระทรวงสาธารณสุข คือ เนื้อผลมะขามป้อม เนื้อผลมะนาว กลีบเลี้ยงหรือริ้วประดับกระเจี๊ยบแดง เหง้าขิง ใบหรือยอดโหระพา ดอกคำฝอย ซึ่งส่วนใหญ่ไม่สามารถหาได้ในท้องถิ่น ดังนั้น จึงได้พัฒนาผลิตภัณฑ์ที่อยู่ในเกณฑ์และมีวัตถุดิบปริมาณมากในท้องถิ่น โดยพืชเหล่านี้ต้องมีประวัติการนำมาใช้เป็นอาหาร ไม่พบสารพิษธรรมชาติ หรือสารอื่นที่อาจมีอันตรายต่อสุขภาพ ตามที่ระบุในประกาศกระทรวงสาธารณสุข (ฉบับที่ 426) พ.ศ.2564 เท่านั้น จึงได้เลือกออกแบบและพัฒนาผลิตภัณฑ์ใหม่ คือ ชาข้าวเม่าหอมแดง ซึ่งประกอบไปด้วย ข้าวเม่า หอมแดง ใบเตย และใบหม่อน

อย่างไรก็ตาม อาจารย์ได้ลงพื้นที่เพื่อนำสูตรผลิตภัณฑ์ต้นแบบไปทดสอบชิมให้กับสมาชิกของวิสาหกิจชุมชนฯ รวมทั้งให้ชุมชนทดลองพัฒนาสูตรผลิตภัณฑ์ต้นแบบ โดยใช้พืชที่ปลูกในท้องถิ่น

กิจกรรมที่ 5 อบรมถ่ายทอดเทคโนโลยีการทำอาหารแห้งด้วยตู้อบชีวมวล

ทีมอาจารย์ได้ปรึกษากับสมาชิกวิสาหกิจชุมชนฯ เพื่อร่วมกันออกแบบเตาชีวมวล ให้มีประสิทธิภาพดีกว่าเตาคั่วข้าวเม่าแบบเดิม และร่วมกันออกแบบตู้อบพลังงานชีวมวลเพื่อใช้ประโยชน์จากฟืน ถ่านที่เหลือจากการคั่วข้าวเม่า รวมทั้งเศษชีวมวลต่างๆ เช่น ตอซังข้าว เพื่อใช้ในการอบแห้งชาหรือผลิตภัณฑ์อาหารแห้งต่างๆ

เมื่อออกแบบและจัดทำเตาพลังงานชีวมวลแล้ว นำไปอบรมถ่ายทอดเทคโนโลยีการทำแห้งข้าวเม่าในวันที่ 29 สิงหาคม พ.ศ. 2568 ให้กับสมาชิกวิสาหกิจชุมชน ณ วิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวเม่าหวานบ้านนาล้อม ต.นาหัวบ่อ อ.โพนสวรรค์ จ.นครพนม จำนวน 30 คน ซึ่ง รศ.ดร.พรประภา ชุนถนอม ได้แนะนำกิจกรรมและวิทยากร คือ โดยนายชนาธิป โครตมิตร นักวิจัยอิสระ ได้บรรยายหลักการทำงานของเตาอบพลังงานชีวมวล และตู้อบพลังงานชีวมวล สาธิตการทำงานของเตาอบพลังงานชีวมวลและตู้อบพลังงานชีวมวล และได้ทดลองคั่วข้าวเปลือกพบว่ามีประสิทธิภาพมากกว่าเดิม สามารถเพิ่มปริมาณข้าวเม่าคั่วจากเดิมกระทะละ 3 กก. เป็น 5-6 กก. และลดระยะเวลาการคั่วจาก 20 นาที เหลือ 15 นาที มีความร้อนระอุสม่ำเสมอ อุณหภูมิเกิน 100ºC จึงช่วยประหยัดเชื้อเพลิงและเกิดฝุ่นควันลดลง ได้ข้าวเม่าที่มีสีเขียวสด กลิ่นหอม และนุ่ม ส่วนตู้อบพลังงานชีวมวลได้ทดลองใช้งานแล้วพบว่าต้องแก้ไขเพื่อให้มีการกระจายความร้อนทั่วถึง และแก้ไขเรื่องฝุ่นควันที่เข้ามาในตู้อบ

กิจกรรมที่ 6 อบรมถ่ายทอดเทคโนโลยีการผลิตชาข้าวเม่าและผลพลอยได้ผสมสมุนไพรด้วยตู้อบชีวมวล

รศ.ดร.พรประภา ชุนถนอม ได้แนะนำวิทยากรภายใน คือ ผศ.ดร.รณชัย ภูวันนา อาจารย์สและแจ้งกำหนดการอบรม ณ วิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวเม่าหวานบ้านนาล้อม ต.นาหัวบ่อ อ.โพนสวรรค์ จ.นครพนม ในวันที่ 31 ส.ค. 2568 มีผู้เข้าร่วมงาน จำนวน 30 คน โดย ผศ.ดร.รณชัย ภูวันนา อาจารย์สาขาแพทย์แผนไทย บรรยายหลักการทำชา พืชและสมุนไพรที่เหมาะสมต่อการทำชาตามหลักอายุรเวช ปฏิบัติการเรื่องการผลิตชาข้าวเม่าและผลพลอยได้ผสมพืชสมุนไพร โดยใช้วิธีการทำแห้งโดยการคั่วในเตาชีวมวลจนมีกลิ่นหอม ผึ่งให้เย็น ชั่งน้ำหนักเพื่อผสมส่วนประกอบตามตำรับ บรรจุในซอง และเติมน้ำร้อนเพื่อทดสอบชิม และยังได้ปรับปรุงพัฒนาสูตรการผลิตชาข้าวเม่าหอมแดง เพื่อประกอบการขอเลขสารบบอาหาร (อย.) ประเภทเครื่องดื่มชนิดแห้ง และให้สมาชิกวิสาหกิจชุมชนฯ ชิมผลิตภัณฑ์ รวมทั้งปรับสูตรให้เหมาะสม

นอกจากนั้นยังได้ให้คำปรึกษาในเรื่องของบรรจุภัณฑ์ที่เหมาะสม การจัดทำฉลากผลิตภัณฑ์ตามประกาศกระทรวงสาธารณสุข และแก้ไขฉลากผลิตภัณฑ์เดิมของวิสาหกิจฯ ให้ถูกต้อง รวมทั้งการกล่าวอ้างสรรพคุณของผลิตภัณฑ์

เมื่ออบรมถ่ายทอดเทคโนโลยีในวันที่ 1 กันยายน พ.ศ. 2568 ให้กับสมาชิกของวิสาหกิจชุมชนฯ จำนวน 30 คน โดยวิทยากรคือ อ.เดือนรุ่ง สุวรรณโสภา ได้บรรยายเรื่อง ต้นทุนการผลิตชาข้าวเม่าและผลพลอยได้ผสมพืชสมุนไพร ปฏิบัติการเรื่อง แนวทางการจัดสายการผลิตชาข้าวเม่าหอมแดง และการปรับปรุงสายการผลิตชาข้าวเม่าหอมแดง เพื่อรองรับการขอเลขสารบบอาหาร (อย.) พบว่าต้นทุนของการผลิตชาข้าวเม่าและผลพลอยได้ผสมพืชสมุนไพร ขึ้นอยู่กับหลายปัจจัย เช่น ฤดูกาลเก็บเกี่ยว การจัดการหลังการเก็บเกี่ยว กระบวนการแปรรูป การเก็บรักษา เชื้อเพลิง บรรจุภัณฑ์ และแรงงาน ซึ่งได้รับข้อเสนอแนะว่า วัตถุดิบบางชนิด ควรเก็บรักษาโดยการแช่เยือกแข็งก่อนนำมาแปรรูปผลิตภัณฑ์ ส่วนบางชนิดต้องนำมาทำแห้งก่อนบรรจุในถุงสุญญากาศ เก็บในที่แห้งและเย็นหรือตู้เย็น ก่อนนำมาแปรรูปตามส่วนผสม หากเป็นผลิตภัณฑ์ที่ต้องผสมกับข้าวเม่าควรจัดการเก็บวัตถุดิบอื่นๆ ก่อนนำมาผสมกับข้าวเม่าที่มีการแปรรูปในฤดูข้าวเม่า จะทำให้ได้ผลิตภัณฑ์ที่มีสี กลิ่นและรสชาติที่ดีกว่าช่วงอื่นๆ และยังทำให้มีต้นทุนที่น้อยกว่าช่วงเวลาอื่นๆ อีกด้วย

นอกจากนี้ยังได้เสนอแนะแนวทางการจัดสายการผลิตข้าวเม่า ผลิตภัณฑ์ชาข้าวเม่าและอาหารแห้งอื่นๆ เพื่อให้รองรับการขอเลขสารบบอาหาร (อย.) โดยได้มีการกำหนดแผนการทำงานของแต่ละสายการผลิตไม่ให้เกิดขึ้นในวันเดียวกัน จัดวางเครื่องมือ เครื่องจักร และพนักงาน ให้เหมาะสมต่อกระบวนการแปรรูปผลิตภัณฑ์ชนิดนั้นๆ ให้ไหลตามกระบวนการในทิศทางเดียวกันและไม่ย้อนศร เพื่อป้องกันการปนเปื้อนข้าม และจำลองสถานการณ์การผลิตจริง พบว่า ควรมีการปรับปรุงอุปกรณ์ต่างๆ ที่เกี่ยวข้องเพื่อให้เป็นไปตามเกณฑ์มาตรฐาน GMP 420 เช่น

- ภาชนะหรืออุปกรณ์ต่างๆ ต้องมีความสูงจากพื้นไม่น้อยกว่า 60 เซนติเมตร
- ไม่ควรวางภาชนะลงที่พื้นโดยตรง แต่ต้องวางบนพาเลทที่สะอาดเพื่อป้องกันการปนเปื้อน
- ครกตำข้าวเม่าที่มีความสูงน้อยกว่า 60 เซนติเมตร ให้ใช้แผ่นสแตนเลส 304 เสริมความสูงของปากครกให้ได้ตามเกณฑ์
- ต้องหาโต๊ะวางวัตถุดิบ อุปกรณ์ และผลิตภัณฑ์ที่เป็นวัสดุคงทน เช่น โต๊ะสแตนเลส
- ควรเปลี่ยนชิ้นส่วนของอุปกรณ์ เครื่องมือ เครื่องจักรต่างๆ ในส่วนที่สัมผัสอาหาร จากไม้เป็นสแตนเลส เพื่อป้องกันการสะสมของเชื้อจุลินทรีย์ต่างๆ และง่ายต่อการทำความสะอาด

กิจกรรมที่ 3 อบรมให้ความรู้หลักสูตรการผลิตข้าวเม่าและผลิตภัณฑ์อาหารแห้งตามมาตรฐาน GMP และแนวทางการผลิตข้าวเม่าให้ได้ อย. จำนวน 11,800 บาท วันที่ 26 พฤษภาคม 2568

กิจกรรมการบรรยาย เรื่อง การผลิตข้าวเม่าและผลิตภัณฑ์อาหารแห้งตามมาตรฐาน GMP 420 โดย นางสาวอาภานันท์ เอี่ยมสำราญ เภสัชกร โรงพยาบาลโพนสวรรค์ จ.นครพนม จำนวนผู้เข้าร่วมอบรม 30 คน ณ ที่ทำการวิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวเม่าหวานบ้านนาล้อม

- ได้ให้ความรู้กับสมาชิกวิสาหกิจชุมชน และได้ตรวจประเมินสถานที่ผลิตข้าวเม่าบรรจุถุงสุญญากาศ และให้คำแนะนำเพื่อปรับปรุงแก้ไขตามหลักเกณฑ์ GMP 420 พร้อมให้คำแนะนำเพื่อจัดทำเอกสารที่เกี่ยวข้อง

- กิจกรรมเสวนา/ประชุม แนวทางการผลิตข้าวเม่าให้ได้ อย. และการแก้ไข/ปรับปรุงตามคำแนะนำของเภสัชกร โดย รศ.ดร.พรประภา ชุนถนอม 

- กำหนดแผนการปฏิบัติงานให้สมาชิกกลุ่มดำเนินการแก้ไขตามข้อแนะนำ โดยเฉพาะห้องบรรจุสินค้าต้องปฏิบัติให้ถูกสุขลักษณะ ส่วนการแยกเมล็ดข้าวออกจากรวง การล้างข้าว การแยกเมล็ดข้าวลีบออก และการคั่วข้าว ได้วางแผนร่วมกันให้เตรียมผลิตในส่วนที่อยู่นอกอาคารผลิต เพราะเป็นสินค้าที่มีความเสี่ยงสูง และเมื่อคั่วข้าวเม่าสุกแล้วจึงลำเลียงเข้าสู่โรงงานเพื่อผึ่งให้เย็น ตำ เอาแกลบออก ชั่งน้ำหนัก และบรรจุ

- ได้ร่วมปรึกษาหารือเพื่อหาแนวทางในการผลิตข้าวเม่าให้ได้ อย. โดยการวางแบบแปลนเพื่อกำหนดไลน์การผลิตข้าวเม่า และไลน์การผลิตอาหารแห้ง เช่น ชาข้าวผสมสมุนไพร ตามมาตรฐาน GMP 420 โดยต้องปรับพื้นให้เรียบ สร้างเตาคั่วข้าวเม่าเพื่อลดควันและมีประสิทธิภาพในการใช้พลังงานจากฟืนมากขึ้น โดยออกแบบเป็นเตาชีวมวลที่ใช้อิฐและปูนซีเมนต์ชนิดทนความร้อนสูง 

วิสาหกิจชุมชนกลุ่มข้าวเม่าหวานบ้านนาล้อม ได้ทำการปรับปรุงอาคารผลิตโดยรื้อหลังคาเดิมออก และเปลี่ยนหลังคาใหม่ เสาไม้ภายในโรงงานได้เปลี่ยนเป็นใช้ปูนซีเมนต์โอบ ส่วนภายนอกอาคารผลิตได้ตัดต้นไม้บริเวณรอบอาคารออก และต่อเติมอาคารผลิตเพื่อขยายโรงงานให้รองรับการเตรียมวัตถุดิบตั้งแต่การแยกเมล็ดข้าวออกจากรวง จนถึงคั่วข้าวเม่า เพื่อป้องกันฝุ่นและควันปนเปื้อนในอาคารผลิต และอยู่ในระหว่างการปรับปรุงอาคารผลิต คาดว่าจะแล้วเสร็จในเดือนสิงหาคม 2568

กิจกรรมที่ 4 ออกแบบผลิตภัณฑ์ชาข้าวเม่าและผลพลอยได้ผสมสมุนไพร โดยอยู่ในระหว่างการพัฒนาผลิตภัณฑ์ชาข้าวเม่า และรอจัดซื้อวัสดุเพื่อพัฒนาผลิตภัณฑ์ จำนวน 20,000 บาท

กิจกรรมที่ 5 อบรมถ่ายทอดเทคโนโลยีการทำอาหารแห้งด้วยตู้อบชีวมวล โดยอยู่ระหว่างออกแบบและจัดทำ TOR เตาชีวมวล และตู้อบพลังงานชีวมวล

กิจกรรมที่ 2การเตรียมความพร้อมก่อนขอ อย.(การตรวจประเมินสถานที่ผลิตเบื้องต้น, แนวทางการปรับปรุงสถานที่ผลิตตามเกณฑ์ GMP 420, แผนที่ แผนผัง การวางแบบแปลน และการจัดทำเอกสารตามข้อกำหนด) 

วิทยากรภายใน ผศ.ดร.สุกัญญา สายธิ

วิทยากรภายนอก เภสัชกร สุอาจินต์ คะษาวงค์และทีมงาน โรงพยาบาลโพนสวรรค์ จ.นครพนม

กิจกรรมที่ 1ประชุมชี้แจงโครงการ และการวางแผนงานดำเนินการ